شناخت جایگاه و نقش زن و مرد در خانواده
نهاد خانواده، رکن اصلی جامعه و بستر فرهنگ‌های گوناگون، تربیت‌های مختلف، زمینه‌ساز شکوفایی استعدادهای بالقوه اعضای آن و نیز زمینه‌ساز خوشبختی یا بدبختی انسان‌هاست. زن و شوهر به عنوان ارکان اصلی و اولیه تشکیل خانواده، نقش اساسی و تعیین‌کننده‌ای در پویایی، استحکام، امنیت، سازمان‌دهی، آرامش روانی و رشد ابعاد مختلف شخصیتی اعضای خانواده دارند.
اگر در خانواده، هر فرد به ویژه زن و شوهر، در نقش و موقعیت متناسب و شایسته خود قرار نگیرند، آن خانواده به اهداف و کارکردهای لازم نخواهد رسید و دچار بحران مدیریتی خواهد شد. خانواده در صورتی می‌تواند به پیشرفت، کامیابی و موفقیت برسد که زن و شوهر در نقش متناسب خودشان قرار گیرند؛ نقشی که با توانمندی‌های جسمانی و روان‌شناختی آنان سازگار است. در این صورت، می‌توان توقعات و انتظارات بجا و منطقی از آنان داشت و آنان نیز قادر خواهند بود نقش‌های خود را به خوبی ایفا کنند.
درباره خانواده و شکل‌گیری و تحکیم آن، مباحث گوناگونی مطرح است. از جمله مباحث اساسی در خانواده، نقش و جایگاه اعضای خانواده، به ویژه همسران در جایگاه ارکان اصلی خانواده، قابل توجه و دقت است. تعیین نقش هر یک از همسران و التزام آنان به این نقش‌ها، علل اصلی در استحکام و ثبات خانواده است.
منظور از نقش همسران در نظام خانواده یعنى «موقعیتى كه در خانواده دارند و به تناسب این موقعیت، توقعات و كارهایى از آنان انتظار مىرود».
نقش زن و مرد در خانواده
زندگی مشترک یک ارتباط دوسویه بین دو نفر است و زن و شوهر در تمامی ابعاد جسمانی و روانی شریک یکدیگرند و برای حفظ این شراکت بهتر است نقش و جایگاه خود را بشناسند و به وظایف خود عمل کنند.
در یک تقسیم‌بندی اولیه می‌توان وظایف همسر را به سه دسته «نقش و وظایف شرعی و حقوقی»، «نقش و وظایف فقهی» و «نقش و وظایف اخلاقی» تقسیم کرد.
از نظر «شرع»، بر هر یک از زن و مرد واجب است علاوه بر قراردادهایی که ضمن عقد دائم بین زوجین به عنوان شروط مهر و عقد ذکر می‌شود (مانند مقدار مهریه)، وظایفی را در قبال همسرشان انجام دهند؛ مثلاً مرد مخارج و هزینه زندگی زن را می‌پردازد و زن مکلف به تمکین و پیروی از مرد است.
اگرچه «وظایف»، محدوده عمل افراد را مشخص می‌کند، اما یک زندگی گوارا و دلنشین را نمی‌توان تنها بر اساس انجام وظایف افراد، شکل داد. وظایف برای پیشگیری از تخطی افراد است نه شکل‌دهنده یک زندگی زیبا و دلچسب.
رعایت «اخلاق» در زندگی مشترک بسیار مهم است. یک زندگی مشترک مناسب، لبریز از مهر، محبت و دوستی است، ایثار، گذشت، احترام به احساسات و دلبستگی‌های همسر دارد، خوش‌رویی و خوش‌گویی می‌خواهد، آغوش، نوازش، شور، مهر و عشق دارد. گذشتن از خواسته‌های خود در مسیر رضایت و رفاه و راحتی شریک زندگی خود را می‌خواهد؛ بنابراین نمی‌توان به زن و مرد گفت: «نوازش کن چون موظف به این کار هستی»، بلکه باید گفت اساس زندگی مشترک «مودت» و «رحمت» است، سعی کن به چنین هدف و غایتی دست پیدا کنی.
برای رسیدن به یک زندگی آرامش‌بخش و شیرین باید به وظایف پایبند بود. به طور کلی این وظایف به سه گروه عمده دسته‌بندی می‌شوند:
- وظایف مشترک زن و شوهر
- وظایفی که برای شوهر در اولویت است یا مخصوص اوست.
- وظایفی که برای زن در اولویت است یا مخصوص اوست.
وظایف مشترک زن و شوهر
در ابتدا به بررسی سه نقش و جایگاه زنان و مردان در زندگی زناشویی مشترک یعنی «نقش همسری»، «نقش جنسی»، «نقش آموزشی و تربیتی» می‌پردازیم:
- نقش همسری
پذیرش نقش همسری و ایفای آن به بهترین شکل در استحکام خانواده جایگاه ویژه‌ای دارد. جایگاه و نقش همسری جایگاهی است که هم مرد و هم زن باید به آن موظف باشند و در عرصه‌های مختلفی آن را عملیاتی کنند. زوج موفق برای ایفای این نقش و حفظ درست این جایگاه باید ویژگی‌ها و رفتارهای مناسبی داشته باشند.
«محبت و مهرورزی»، «رفتار نیکو با همسر»، «احترام و تکریم همسر و خانواده همسر»، «عذرپذیری و خطاپوشی همسر» و «قدردانی از زحمات همسر» از وظایف مشترک در نقش همسری است. رعایت این اصول در تحکیم رابطه زوجیت نقش بسزایی دارند. این اصول هم در گفتار و هم در کردار باید دیده شود تا تأثیری دوچندان داشته باشد.
هدف اصلی از ایجاد خانواده دستیابی به آرامش روانی و عاطفی است. اصل «محبت و مهرورزی»، می‌تواند خانواده را به سوی آرامش سوق دهد. اهمیت به عواطف و احساسات در كنار «رفتار نیکو با همسر» یکی از ابعاد بسیار مهم در ایفای نقش همسری است.
حکومت عشق و عاطفه، حکومت بر دل‌هاست. چه بسیار مردان و زنان عاشقی که به خاطر محبت به همسر خود ایثارگرانه از خواسته‌های خود می‌گذرند و حاضرند جان خود را فدا کنند.
«احترام و تکریم همسر و خانواده همسر»، از آموزه‌های اخلاقی دوجانبه در روابط همسران است که به تحکیم رابطه همسری کمک می‌کند. زن و مرد هر دو به شخصیت و منزلت خویش علاقه‌مند هستند و از خدشه‌دار شدن آن رنج می‌برند. زن و شوهر هرگز نباید به دلیل ارتباط و انس زیاد با یکدیگر، به شخصیت همسر یا خانواده همسر خود توهین کنند، بلکه باید همواره، حدود و جایگاه افراد حفظ شود.
«عذرپذیری و خطاپوشی همسر» از دیگر اصول جایگاه همسری است. به جز آنان که برگزیدگان خداوند بوده‌اند، ارتکاب خطا برای دیگر انسان‌ها، امری دور از انتظار نیست. زن و مرد در زندگی مشترک خود نیز از این قاعده جدا نیستند، چه‌بسا، رفتار و گفتاری، باعث پشیمانی شخص می‌شود. به هر حال نادیده گرفتن خطای طرف مقابل می‌تواند حداقل از افزایش ناآرامی در محیط خانه بکاهد و زمینه جبران کوتاهی را بیشتر فراهم کند.
«قدردانی از زحمات دیگران» و خدماتی که انجام می‌دهند، وظیفه‌ای اسلامی و وجدانی، به‌ویژه در روابط همسری است. تشکر زن و شوهر از یکدیگر، خستگی و رنج دیگری را می‌کاهد.
- نقش جنسى
یكى از نقشهاى مهم مرد و زن در خانواده نقش جنسى است. از این رو، در آموزههاى دین و فقه اسلامى درباره آن سفارش شده است.
اسلام بر تأمین نیازهاى جنسى زن در چهارچوب خانواده، به طور ویژه تأكید كرده است و از این نظر، كاركرد یاد شده را، هم درباره مردان و هم زنان صادق مىداند. بر اساس حق همبسترى، شوهر مجاز نیست بدون رضایت زن بیش از چهار ماه از همبستر شدن با وى خوددارى کند،[1] وجوب ارضاى نیاز جنسى زن به وسیله شوهر زمانی كه خطر آلوده شدن زن به گناه در كار باشد و تأكید بر لزوم ملاعبه (معاشقه یا بازى جنسى یا شوخى جنسى میان زن و شوهر، به‌ویژه پیش از عمل زناشویى) نمونههایى از توجه خاص اسلام به میل جنسی زن است.[2]
در آموزههاى دینى علاوه بر وجوب آمیزش جنسى در شرایط خاص، به اجر و پاداش و ثواب آمیزش جنسى نیز اشاره شده است.
زن نیز باید به دنبال ارضای نیاز جنسی شوهر خود باشد و در خلوت با شوهرش، حیا را که نیرویی قوی در وجود زن و همانند زرهی برای حفظ عفت و پاکی اوست، کنار بگذارد و از بخشیدن هر‌گونه خدمت و لذتی به شوهر خود دریغ نکند.
ارضای نیاز جنسی باید فقط در چارچوب حریم خانواده صورت گیرد و پس از آنکه نیاز زن و شوهر برآورده شد، با پوشیدن لباس‌هایشان، لباس حیا را دوباره بر تن کنند و در روابطشان با دیگران جز عفت و حیا حاکم نباشد. انتظاری که در زمینه حفظ حیا از زن می‌رود بیش از مرد است. سخن امام صادق (ع) تأییدکننده این مطلب است که فرمود: «بهترین زنانتان کسی است که چون با شوهرش خلوت کند برای او زره حیا را از تن درآورد و چون لباس بپوشد زره حیا را با او به تن کند».[3]
اسلام مهم‌ترین وظیفه زن در نقش همسر را بعد از عبادت خداوند، پاسخگویی به نیاز جنسی شوهر می‌داند و او را مکلف کرده است تا در هر زمان و هر مکان ممکن به شکل مناسبی پاسخگوی نیاز جنسی همسرش باشد. روابط درست جنسی، محبت میان همسران را افزایش می‌دهد و کانون خانواده را گرم‌تر و استوارتر می‌کند.
بسیاری از همسران این عقیده را دارند که چون همسرشان دوستشان دارد، پس در محیط خانه، دیگر نیازی به تمیزی و آراستگی ظاهر ندارند. همسران باید بدانند که آراستگی و خوشبویی به کیفیت زندگی زناشویی و سلامت جسم و روان زن و شوهر بسیار کمک می‌کند و باعث عفت زن و شوهر و دوری از آلودگی‌های اخلاقی خانواده و جامعه می‌شود.
- نقش آموزشى و تربیتى
نقش آموزشى و تربیتى والدین كه از نقشهاى مهم و قابل توجه است، از زمان تولد فرزندان و حتى پیش از آن آغاز مىشود. تفكیك هر یك از والدین از دیگرى در ایفاى نقش آموزشى و تربیتى بسیار مشكل است، گرچه مىتوان در مواردى آن را تفكیك كرد.
برخی از مسائلی كه مربوط به نقش آموزشى و تربیتى والدین می‌شود عبارت‌اند از گفتن اذان و اقامه در گوش فرزند هنگام تولد، انتخاب نام نیك، ادبآموزى، آموزش خواندن و نوشتن، آموزش دین و مهارت‌های زندگی، فراهم آوردن زمینه ازدواج فرزندان بعد از بلوغشان.
نقش مرد در خانواده
در خانواده نقش‌های متعددی بر عهده مرد است که رعایت آنها باعث قوام، استحکام و شیرینی زندگی خانوادگی می‌شود. برخی از این نقش‌ها بدین شرح است:
- نقش سرپرستی و مدیریتی
مسئولیت سرپرستی از مهم‌ترین نقش‌هایی است که بر عهده مرد است و قرآن صریحاً به آن اشاره می‌کند:
«مردان، سرپرستان و تدبیرکنندگان [زندگى] زنان‌اند.»[4]
خانواده یک واحد کوچک اجتماعی است و مانند یک اجتماع بزرگ باید یک رهبر و سرپرست داشته باشد. اینکه زن و مرد به طور مشترک بخواهند رهبری خانواده را بر عهده بگیرند مفهوم چندانی ندارد؛ زیرا باعث هرج و مرج در کار آنها می‌شود؛ بنابراین یکی از همسران باید «رئیس خانواده» و دیگری «معاون» و تحت نظارت او باشد.
به خاطر برخی از ویژگی‌های مرد مانند برتر بودن قدرت اندیشه و تفکر وی نسبت به عواطف و احساساتش و نیز نیروی جسمی بیشتر او، این موقعیت به او سپرده شده است که با ویژگی اول بتواند بیندیشد و نقشه و برنامه طرح کند و با خصوصیت دوم بتواند از حریم خانواده خود دفاع کند.
همچنین تعهد او در برابر زن و فرزندان به پرداختن مهریه و هزینه‌های زندگی و تأمین زندگی آبرومندانه همسر و فرزند، این حق را به او می‌دهد که وظیفه سرپرستی بر عهده او باشد.[5]
رابطه مدیریت و مزاج از نگاه طب سنتی
در حالت کلی، مدیریت منزل و تدابیر امور آن به دست مرد است و زن، پیرو و دنباله‌رو او می‌شود. این به خاطر خصوصیت ذاتی مرد یعنی «گرم مزاجی» اوست. مزاج مردان گرم‌تر از مزاج زنان است؛ بنابراین، مدیریت جامعه و خانواده با آنها است. حال اگر موقعیتی پیش بیاید که مزاج زنان خیلی گرم‌تر از مزاج مردان شود، به طوری که گرم مزاجی زن بر سرد مزاجی مرد غلبه کند، معمولاً مدیریت منزل به دست زن می‌افتد و شوهر تابع زن می‌شود.
در تعاملات اجتماعی نیز همین‌گونه است. زنانی که مزاج‌شان گرم‌تر باشد در رده‌های بالای مدیریتی نیز حضور پیدا می‌کنند. در بین کودکان نیز، اگر یکی سرد مزاج و دیگری گرم مزاج باشد، مدیریت بازی با کودک گرم‌مزاج خواهد بود.
اساساً گرما به سبب قدرتی که دارد به سردی اظهار وجود نمی‌دهد.
برگرفته از کتاب شور زندگی، ج4، «سلامت عاطفی و جنسی از منظر طب سنتی ایرانی اسلامی» زیر نظر استاد حکیم حسین خیراندیش.
- نقش اقتصادی
نفقه و تأمین نیازهای مادی خانواده از وظایف و تعهدات ویژه مرد است. نفقه از حقوق قطعی زن و اعضای خانواده است که هم از نظر شرعی و هم از نظر قانونی بر مرد واجب است تا آن را بپردازد.
از امام صادق (ع) درباره حق زن بر شوهر پرسیده شد؛ حضرت پاسخ داد:
«خوراک او را تأمین کند؛ بدن او را بپوشاند و اگر خطایی از او سر زد، بر او ببخشاید».[6]
- توجه و غیرت به همسر
از دیگر وظایف مرد دربرابر همسرش این است که به او غیرت داشته باشد و از شخصیت و کرامت وی محافظت کند و اجازه ندهد که احترام و شخصیت همسرش، در اثر بی‌توجهی او از بین برود. در روایات آمده است: «هرگاه مردی غیرت نداشته باشد، قلبی واژگونه دارد».[7]
کسی که به ناموس خود غیرتمند است، به ناموس دیگری تجاوز نمی‌کند و اگر کسی به ناموس دیگران تجاوز کرد، در واقع غیرت را از دست داده است.
به گفته شهید مطهری: «سرّ اینکه مرد حساسیت فوق‌العاده در جلوگیری از ارتباط همسرش با دیگران دارد، این است که نظام آفرینش به او مأموریتی داده است تا نسب را در نسل آینده حفظ کند. این احساس مانند احساس علاقه به فرزند است. اگر حس غیرت در مرد نبود که محل بذر را همیشه حفاظت و پاسبانی کند، رابطه نسل‌ها با یکدیگر به کلی قطع می‌شد، هیچ پدری فرزند خود را نمی‌شناخت و هیچ فرزندی پدر خود را. قطع این رابطه، اساس اجتماعی بودن بشر را متزلزل می‌سازد».[8]
البته همان‌گونه که غیرت بجا و مناسب، شایسته است، غیرت نابجا، نامطلوب است؛ چراکه ممکن است باعث فساد و تباهی زنان شود.[9]
- نقش پدری
یکی از اتفاقات زیبا که در زندگی یک مرد می‌تواند بیفتد نعمت پدر شدن است که طی آن فرد با ضرورت‌ها و لذت‌های یک نقش جدید خانوادگی آشنا می‌شود.
عشق‌ورزی و ابراز علاقه به کودک از وظایف پدر است. پدرها ضمن حمایت از فرزند خود، می‌توانند احساس استقلال و آزادی به او بدهند. از آنجایی که پدران معمولاً از آزادی بیشتری برخوردارند، نسبت به مادران بیشتر به کودک اجازه می‌دهند که مستقل بودن را تجربه کند.
برخی افراد فکر می‌کنند که تأثیر پدر بر فرزند کمتر از مادر است، زیرا وقت کمتری را با بچه‌ها می‌گذراند، اما چنین تصوری درست نیست و اگر پدر مستقیماً در فعالیت‌های مربوط به تعلیم و تربیت کودک مشارکت کند، تأثیر بسزایی بر فرزندان خود خواهد داشت.
در واقع مصونیت اطفال از خطر و انحراف، در پرتو صلاحیت و شایستگی پدران آنهاست.[10]
امام سجاد (ع) خطاب به پدران فرموده است: «حق فرزندت بر تو آن است که بدانی او از توست و رفتار نیک و بدش، در این دنیا با تو پیوند دارد و تو به دلیل مسئولیت ولایتی که بر او داری موظف هستی او را خوب تربیت کنی و به جانب پروردگارش رهنمون باشی و به او کمک کنی تا در ارتباط با تو و خودش از خداوند فرمان برد و نیز توجه داشته باشی اگر او را به شایستگی تربیت کنی، پاداش آن را خواهی یافت و چنانچه، در تربیت او سهل‌انگاری کنی، دچار عقوبت خداوند می‌شوی».[11]
توجه به این نکته لازم است که تربیت فرزندان، تنها در آموزش خلاصه نمی‌شود، بلکه توجه به سلامت روحی، روانی و امور مادی و معنوی و نیازهای کودک مهم‌تر است.
نقش زن در خانواده
زن در خانواده هم نقش همسر و هم نقش مادر دارد و بر اساس هر نقش وظایف گوناگونی دارد. در ادامه به این نقش‌ها می‌پردازیم:
- نقش همسری
اولین نقشی که زن می‌تواند ایفا کند، نقش همسری است که در فرهنگ اسلامی جایگاه ویژه‌ای دارد. به طوری که جهاد زن، خوب شوهرداری کردن معرفی شده است.[12]
الگوی صحیح درباره نقش همسری زن آن است که همه کارکردهای زوجیت در آن دیده شود. در این الگو مهارت‌های ارتباطی اهمیت دارند، هر آنچه ارتباط زن و شوهر را عمیق‌تر کند در آن وجود دارد و چیزی که به این ارتباط آسیب می‌رساند در آن دیده نمی‌شود. در این الگو، زن و شوهر طبق آیه قرآن، لباس یکدیگرند.[13] این پوشش به عیب‌پوشی و کمک به یکدیگر در رفع نیازهای غریزی و جنسی باز می‌گردد.
قدردانی، محبت، تمکین، عاطفی بودن و… از اصول بسیار مهمی هستند که در الگوی همسری، به‌ویژه از سوی زنان، در تحکیم رابطه زوجیت نقش بسزایی دارند. این اصول باید هم در سطح گفتار و هم در سطح کردار دیده شود تا تأثیری دوچندان داشته باشد.[14]
بر اساس نقش همسری، زن در قبال همسر خود وظایفی دارد:
تمکین و اطاعت از شوهر
یكی از مهم‌ترین وظایف زن، پیروی و اطاعت از شوهر است. بدیهی است پیرامون مسائل مختلف، به‌ویژه موضوعات خانوادگی، امكان اختلاف نظر بین زن و شوهر وجود دارد كه منجر به وحدت نظر بین زوجین نمی‌شود و این دوگانگی نظر ممكن است تا آنجا پیش رود كه موجب از هم پاشیدن زندگی شود؛ بنابراین ضرورت پیروی و پذیرش یك نظر در مقابل نظر دیگر برای انسجام زندگی انكارناپذیر است و نظم زندگی تنها در سایه وحدت نظر زوجین تضمین خواهد شد. این نظم اقتضا می‌كند كه نظر یكی از دو زوج همواره محور و اساس برنامه‌ریزی زندگی خانوادگی باشد.
تمكین (اطاعت از شوهر) به این معناست که زن وظیفه دارد شرعاً و قانوناً از شوهر خود در امور مشخصشدهاى اطاعت كند و چنانچه در وظایف مشخصشده، نافرمانى كند، نفقهاى بر عهده مرد نیست و زن حق تقاضاى نفقه ندارد.
به فرموده پیامبر اکرم (ص)، زنان نباید به خاطر دوری و منع شوهران خود (عدم تمکین از همسر)، نمازشان را طولانی کنند.[15]
برخی از فسادهای جامعه به خاطر کوتاهی زن در این وظیفه است.
مدیریت اقتصادی در خانه
زن، کدبانوی خانه است و با آشپزی خوب یکی از هنرهای خود را نمایان می‌کند و لذت و گرمی زندگی را افزایش می‌دهد. علاوه بر این اموال مرد در خانه در اختیار زن است و با هزینه کردن درست اموال، به اقتصاد خانواده کمک می‌کند. بدون شک اگر زن از اموال شوهر درست استفاده نکند، اقتصاد خانواده به تدریج دچار مشکل می‌شود؛ بنابراین زن باید در مصرف، خرید و بذل و بخشش‌ها حد نگه دارد و در خرید خوراک و پوشاک و دیگر مایحتاج خانه و مصرف آنها متناسب با توان مالی شوهر و پرهیز از اسراف، خرج کند تا زندگی‌شان با مشکل روبه‌رو نشود.
زن، امانت‌دار شوهر است و باید پاسدار خوبى براى امانت و اموال شوهر باشد. اگر زن بخواهد در اموال همسرش تصرف و هزینه كند، باید از شوهرش اجازه داشته باشد، اگرچه براى صدقه دادن باشد. البته اگر شوهر اجازه كلى داده باشد، زن مىتواند از پولهاى او در جایی كه تشخیص مىدهد هزینه كند.
امام صادق (ع) بهترین زنان را این‌گونه معرفی کرده است:
«بهترین زنان شما خوشبو و دارای دست‌پخت خوب است. وقتی خرج می‌کند به نحو پسندیده خرج می‌کند و وقتی نگه می‌دارد [و خرج نمی‌کند] به نحو پسندیده نگه می‌دارد. پس آن زن کارگزاری از کارگزاران خداست و کارگزار خدا بدبخت و پشیمان نمی‌شود»[16]. در این روایت نیز با وصف بهترین زنان، به دو مسئولیت زن در منزل اشاره شده است که عبارت‌اند از: «دست‌پخت خوب» و «درست خرج کردن اموال شوهر».
قناعت
قناعت یکی از صفات بسیار ارزنده فرد مسلمان است. این صفت، یکی از خواسته‌های ائمه (ع) بوده است که در این باره می‌توان به آخرین قسمت از دعای ابوحمزه اشاره کرد:
«خدایا مرا به آنچه در زندگی نصیبم کرده‌ای، راضی بگردان.»
اگر در محیط خانواده، این روحیه حاکم باشد و زن، زندگی خود را تنها بر اساس آنچه در توانایی او و همسرش است، تنظیم کند، بسیاری از مشکلات و ناراحتی‌های روانی آنها حل خواهد شد.
زن، چون رکن اصلی خانواده است، باید بنای زندگی را بر میانه‌روی و قناعت، پایه‌گذاری کند و از شوهرش بیش از توان او انتظار نداشته باشد؛ چراکه موجب خشم خداوند متعال می‌شود.[17]
پذیرفتن مدیریت همسر
یکی از وظایف ویژه زن، پذیرش مدیریت مرد در خانواده است، به طوری که قرآن کریم به این نکته اشاره می‌کند و می‌فرماید: «مردان سرپرست و قیم زنان‌اند»[18]. در قانون مدنی ایران نیز آمده است که در روابط زوجین، ریاست خانواده از خصوصیات شوهر است.
منظور از ریاست، تصمیم‌گیری در امور خانواده بر اساس رعایت مصالح آن است که بعضی از آنها از نظر قانون‌گذار عبارت است از انتخاب محل سکونت، عهده‌داری امور اقتصادی خانواده و سرپرستی قانونی فرزندان.[19]
اگر خانواده مدیر نداشته باشد و زن و مرد در اداره امور آن برابر باشند، ناچار باید برای حل اختلاف در هر مورد جزئی به مراجع بالاتر تکیه کنند و همین مسئله به انسجام و روابط مناسب اعضای خانواده آسیب می‌رساند. در عین حال مدیریت خانواده مقامی است که برای ثبات و مصلحت خانواده به مرد داده شده است و امتیاز و حق فردی برای شوهر محسوب نمی‌شود. این مسئله بیشتر وظیفه اجتماعی مرد برای تأمین سعادت خانواده است که نباید از آن سوءاستفاده کرد یا برخلاف روش مناسب هر جامعه یا مصلحت ویژه هر خانواده و به شکل تحکم و اجبار آن را به کار برد.
- نقش مادری
یکی از مهم‌ترین، سازنده‌ترین و ارزشمندترین نقش‌هایی که زن می‌تواند ایفا کند، نقش مادری است. در آموزه‌های دینی، مادری یک ارزش به شمار می‌آید که به دلیل ویژگی‌های زیستی و روانی، بر عهده زنان نهاده شده است. نقش مادری تنها در وضع حمل و شیر دادن خلاصه نمی‌شود، بلکه یک سلسله مسئولیت‌های پرورشی و تربیتی بر عهده مادر گذاشته شده است که ثمره آن در هدایت کل جامعه بشری نمایان می‌شود.
همان‌گونه که غذا و شیر مادر در تربیت فرزند تأثیر مستقیم دارد، اندیشه، تربیت و رفتار مادر نیز در روح فرزند تأثیرات غیر قابل انکاری دارد که مسئولیت زنان را در این بُعد، بسیار والا و بزرگ می‌نماید. به این سبب، برای زحمات مادر، پاداش‌های عظیمی مانند ثواب جهاد و شهادت قرار داده شده است.[20]
در حقیقت، مادر است که فرهنگ، تمدن و ویژگی‌های اخلاقی یک قوم و جامعه را با جسم، روح، اخلاق و رفتار خود، دانسته و ندانسته به فرزند منتقل می‌کند. پس تربیت فرزند از اساسی‌ترین وظایف زن در نقش مادری اوست؛ زنانی که به خاطر فعالیت‌های خارج از خانواده، مانع فرزندآوری می‌شوند، برخلاف طبیعت بشری و زنانه خود رفتار می‌کنند و با مشکلات جسمی و روانی فراوانی روبه‌رو خواهند شد.
بهترین روش تربیت فرزند، این است که در آغوش مادر و با مهر و محبت او پرورش یابد. زنانی که فرزند خود را از این موهبت الهی محروم می‌سازند، اشتباه می‌کنند. هم به ضرر فرزندشان، هم به ضرر خودشان و هم به ضرر جامعه رفتار کرده‌اند و اسلام این را اجازه نمی‌دهد.[21]
هر زن به عنوان مادر، می‌تواند فرزندانی تربیت کند که موجب سعادت یک جامعه و تحقق ارزش‌ها و آرمان‌های یک سرزمین شود.
وظایف زن در نقش مادری عبارت است از:
حفظ آرامش در خانواده
رسیدن به سکون و آرامش در کنار همسر، یکی از اهداف مهم ازدواج است. وجود صفا و صمیمیت در خانواده، علامت توفیق ازدواج در رسیدن به اصلی‌ترین هدف و نشانه آن است که زن و مرد هر دو به وظایف خود در برابر یکدیگر، عمل می‌کنند. در این میان، با توجه به وجود عواطف بسیار قوی در زنان، نقش آنان در تأمین بهداشت روانی خانواده چشم‌گیرتر است. زن می‌تواند روحیه خسته و ناامید همسرش را در برابر مشکلات تغییر دهد و یا دست کم، سنگ صبور ناراحتی‌ها و دردهای او باشد.
زن همان طور که می‌تواند در تضعیف روحیه همسرش نقش مؤثری داشته باشد و او را از خود برنجاند و باعث تزلزل خانواده شود، می‌تواند با خوش‌رفتاری و مهربانی با همسر، سبب ایجاد یک زندگی شیرین همراه با آرامش شود.
زن با جلب اعتماد همسرش می‌تواند محرم اسرار او شود و در این صورت، حتی اگر نتواند در حل مشکلات او را یاری دهد، می‌تواند سنگ صبور همسرش باشد و درددل‌های او را بشنود و رازدار همسرش باشد.[22]
مدیریت و اداره امور خانه
نقش زن در اداره امور منزل اهمیت ویژه‌ای دارد. از نظر حقوقی تکلیفی در این زمینه متوجه زن نیست، اما فضای عشق و محبت خانواده اقتضا می‌کند که زنان همدوش مردان برای رفاه و آسایش خانواده بکوشند و با حسن سلیقه که برخاسته از روحیه مهربان و هنرمند آنهاست، کانونی آراسته برای پرورش نسل آینده فراهم کنند.
[1]. من لایحضره الفقیه، ج 3، ص 405.
[2]. الحیاة، ترجمه: احمد آرام، ج 1، ص 555.
[3]. الكافي (ط – دارالحديث)، ج 10، ص 571.
[4]. «الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَی النِّسَاء»؛ سوره نساء، آیه 34.
[5]. تفسیر نمونه، ج 3، ص 370.
[6]. من لا یحضره الفقیه، ج 3، ص 440.
[7]. الکافی (ط – دارالحدیث)، ج 11، ص 229.
[8]. مجموعه آثار شهید مطهری، ج ۱۹، ص ۴۱۶.
[9]. تحف العقول، النص، ص 87.
[10]. بحار الأنوار (ط – بیروت)، ج 68، ص 236.
[11]. تحف العقول، النص، ص 263.
[12]. الکافی (ط-الاسلامیة)، ج 5، ص 9.
[13]. سوره بقره، آیه 187.
[14]. ر.ک: زن در اسلام، فریبا علاسوند، ص 94.
[15]. الکافی (ط-دارالحدیث)، ج 11، ص 166.
[16]. الكافي (ط – دارالحديث)، ج 10، ص 573.
[17]. وسائل الشیعه، ج 20، ص 212.
[18]. «الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلى النِّساءِ»؛ سوره نساء، آیه 34.
[19]. درآمدی بر نظام خانواده در اسلام، محمدرضا سالاری‌فر، ص 61.
[20]. سیمای زن در اسلام، حسین مظاهری، ص 19.
[21]. ر.ک: زن و بازیابی هویت حقیقی، آیت الله خامنه‌ای، ص 239.
[22]. ر.ک: مقاله: «نقش زن در آرامش خانواده»، حدیثه امانی، فصلنامه طهورا، شماره 9، تابستان 1390، ص 71-73.
